Մեր Մասին

ՀՀ ԳԱԱ Ա.Բ. Նալբանդյանի անվ. Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ

Քիմիական ֆիզիկան որպես ինքնուրույն գիտական ուղղություն զարգանում է Հայաստանում սկսած 1960
թվականից, երբ պրոֆեսոր Ա.Բ. Նալբանդյանի ղեկավարությամբ և նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ն.Ն.
Սեմյոնովի բազմակողմանի աջակցությամբ հիմնադրվեց Հայկ.ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի
Քիմիական ֆիզիկայի լաբորատորիան: 1975 թվականին լաբորատորիան վերակազմավորվեց որպես
Հայկ.ԽՍՀ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ (Հայկ.ԽՍՀ ԳԱ ՔՖԻ), իսկ 1993 թվականից ինստիտուտն
անվանվեց հիմնադիր և 1960-1987թթ. անփոփոխ տնօրեն ակադեմիկոս Ա.Բ. Նալբանդյանի անունով:
Հիմնադրման առաջին օրերից ինստիտուտում արդյունավետ հետազոտություններ են տարվում քիմիական
փոխարկումների տեսության, շղթայական, ազատ-ռադիկալային ռեակցիաների կինետիկայի ու մեխանիզմի
բնագավառներում, ներառյալ գազային և կոնդենսացված ֆազերում այրման և բոցավառման պրոցեսները:

Այդ հետազոտությունների գործնական նշանակությունը ներառում է ածխաջրածինների ու բնական
հանքանյութերի փոխարկումը արժեքավոր արգասիքների, դժվարահալ անօրգանական նյութեր ստանալու
նպատակով պինդ բաղադրիչների մասնակցությամբ այրման պրոցեսները՝ բարձրջերմաստիճանային
ինքնատարածվող սինթեզ (ԲԻՍ), որը հայտնագործել է պրոֆեսոր Ա.Գ. Մերժանովը:
Ինստիտուտի առաջատար գիտնականների նորագույն մշակումներն ու դրանց արդյունավետ կիրառությունը
բարձր գնահատականի են արժանացել Հայաստանի կառավրության կողմից: 1977 թվականին Ա.Բ.
Նալբանդյանը և Ա.Հ. Մանթաշյանը արժանացել են Հայաստանի պետական մրցանակի “Տարրական
պրոցեսները դանդաղ գազաֆազ ռեակցիաներում” հետազոտությունների շարքի համար, իսկ 1980
թվականին Ա.Բ. Նալբանդյանը, Ա.Գ. Մերժանովը և ինստիտուտի մի շարք գիտնականներ Հայաստանի
պետական մրցանակի են արժանացել Կիրովականի (ներկայումս Վանաձորի) բարձրջերմաստիճանային
տաքացուցիչների գործարանում մոլիբդենի երկսիլիցիդի ստացման առաջադեմ ԲԻՍ տեխնոլոգիայի
ներդրման համար:

Շնորհիվ սեփական օրիգինալ հետազոտական եղանակների ու մոտեցումների մշակման ՀՀ ԳԱԱ ՔՖԻ-ն
զբաղեցրել և ներկայումս արժանի տեղ է զբաղեցնում հայտնի գիտահետազոտական կենտրոնների շարքում:
Շնորհիվ ինստիտուտում մշակված ռադիկալների սառեցման կինետիկական եղանակի, համատեղված ԷՊՌ
սպեկտրոսկոպիայի հետ (Ա.Բ. Նալբանդյան, Ա.Հ. Մանթաշյան և ուրիշներ), առաջին անգամ գազաֆազ
շղթայական այլասերված-ճյուղավորված օքսիդացման ռեակցիաներում անմիջականորեն գրանցվել են
շղթայի կրիչ հանդիսացող պերօքսիլ ռադիկալներ: Ստացված արդյունքները թույլ են տվել ազատ-
ռադիկալային մակարդակով հաստատել այլասերված-ճյուղավորված շղթայական ռեակցիաների տեսության
հիմնական սկզբունքները, դիտարկել պարաֆինային և օլեֆինային ածխաջրածինների օքսիդացման
մեխանիզմի հետ առնչվող նոր երևույթներ: Հետերոգեն կատալիզային ռեակցիաներում առաջին անգամ

գազային ֆազում գրանցվել են ազատ ռադիկալներ և գնահատվել է դրանց դերն այդ պրոցեսներում:
Հաստատվել է “սառը բոցերի” շղթայական բնույթը, մշակվել է օլեֆինների և դրանց թթվածնային
ածանցյալների ստացման եղանակներ: Ցույց է տրվել, որ օրգանական միացությունների օքսիդացման
ընթացքում առաջացող պերօքսիդների՝ ռեակտորի մակերևույթին քայքայման արդյունքում անջատվող ազատ
ռադիկալները տեղափոխվում են ծավալ՝ պատճառ հանդիսանալով օրգանական միացությունների գազաֆազ
օքսիդացման ռեակցիաներում շղթաների ճյուղավորման: Հենց այդ երևույթով է բացատրվում ռեագիրող
գազային խառնուրդների ցածրջերմաստիճանային բոցավառումը:

Հեղուկ միջավայրում ազատ ռադիկալների տարրական ռեակցիաների հետազոտման և տարբեր
միացությունների հակաօքսիդիչ հատկությունների բացահայտման համար մշակվել և կիրառվել է նոր
կինետիկական եղանակ՝ օգտագործելով ԷՊՌ սպեկտրաչափությունը: Օքսիդացման գործընթացներում
առաջացող նպատակային արգասիքների ելքի և ընտրողականության բարձրացման նպատակով մշակվել է
ազոտ պարունակող ածխածնի մետաղակոմպլեքսային միացությունների հիմքով կենսանմանակային
կատալիզատորի նոր տեսակ: Բարդ (բազմափուլ) քիմիական ռեակցիաների մոդելավորման և կինետիկական
վերլուծության ոլորտում համիլտոնյան ձևականության հիման վրա մշակվել են նոր արժեքային թվային
եղանակ և համապատասխան ծրագրային փաթեթ, որոնք թույլ են տալիս գնահատել տարրական
ռեակցիաների և բաղադրիչների ներդրումները, բացահայտել ռեագիրող համակարգերի կրիտիկական
վիճակները և կանխագուշակել դրանց նպատակային կառավարելու արդյունավետ ուղիները (Լ.Ա.
Թավադյան): Այդ հետազոտություններն ընդհանրացվել են 2005թ. (Л.А.Тавадян, Г.А.Мартоян.
“Анализ кинетически моделей химических реакционных систем. Ценностный
подход”, Ереван, Гитутюн, 248 c.) և 2014թ. (Tavadyan L.A., Martoyan G.A. Analysis of
Kinetic Models of Chemical Reaction Systems. Value Approach, New York, Nova
Publishers Inc., 2014, 223 p.) հրատարակված մենագրություններում:

Մի շարք անցումային մետաղների և դրանց միացությունների նանոչափ փոշիների հիման վրա ստացվել են
նոր արդյունավետ կատալիզատորներ` տարբեր մոդելային և գործնական նշանակություն ունեցող
քիմիական ռեակցիաների համար: Առաջարկվել են այդ կատալիզատորների սինթեզի և ակտիվացման
եղանակներ՝ ուլտրաձայնի, միկրոալիքային ճառագայթման և այլ ֆիզիկաքիմիական ներգործությունների
միջոցով:
Սկսած 1972 թվականից ինստիտուտում հետազոտություններ են տարվում կիրառական կարևորություն
ունեցող դժվարահալ անօրգանական նյութերի և կոմպոզիտների բարձրջերմաստիճանային ինքնատարածվող
սինթեզի (ԲԻՍ) բնագավառում: 1980թ. Հայաստանի կառավարության որոշումով ինստիտուտին կից
ստեղծվել է դժվարահալ նյութերի հատուկ կոնստրուկտորական բյուրո, որտեղ կազմակերպվել է ավելի քան

15 անուն քիմիական նյութերի և դրանց կոմպոզիտների մեծամասշտաբ արտադրություն (տասնյակ
կիլոգրամներից մինչև տոննաներ) հիմնված ԲԻՍ տեխնոլոգիաների վրա: Այդ նյութերը հիմնականում
արտադրվել են նախկին ԽՍՀՄ ռազմա-արդյունաբերական համալիրի խոշոր գիտա-արտադրական
կազմակերպությունների և ձեռնարկությունների պատվերով:
ԲԻՍ եղանակով սինթեզվել են դժվարահալ կարբիդներ, նիտրիդներ, բորիդներ, սիլիցիդներ և դրանց
հիմքով կոմպոզիտային բաղադրություններ, առաջարկվել են դրանց ձևավորման մեխանիզմները:
Առաջարկվել է տարբեր պոլիմերային նյութերի ու օրգանական միացությունների՝ այրման խթանիչների
միջոցով ԲԻՍ պրոցեսների ինտենսիվացման նոր մոտեցում (Ս.Լ. Խառատյան, Հ.Հ. Ներսիսյան):
Արագընթաց պինդ ֆազային քիմիական փոխարկումների բարձրջերմաստիճանային կինետիկան ինչպես
իզոթերմ, այնպես էլ ոչ իզոթերմ պայմաններում ուսումնասիրելու համար նախագծվել և պատրաստվել են
նոր սերնդի ունիկալ էլեկտրաթերմոգրաֆիական սարքվորումներ՝ էլեկտրոնային կառավարման լայն
ֆունկցիոնալ հնարավորություններով և Windows միջավայրում համապատասխան ծրագրային
ապահովումով: Դրանք են. արագագործ սկանավորող էլեկտրաթերմոգրաֆը (HS-SET-3) նմուշի՝
բարակ մետաղալարի 10 6 K/վ արագությամբ կառավարելի տաքացման
հնարավորությամբ և արագագործ ջերմասիճանային սկաները (HSTS-2), որը
թույլ է տալիս 10 4 K/րոպե արագությամբ կառավարելի ռեժիմում տաքացնել
փոշեխառնուրդները (Ա.Գ. Զարգարյան, Ս.Լ. Խառատյան):

Անցումային մետաղների հիդրիդների սինթեզը ելային մետաղական փոշիները ջրածնի միջավայրում
այրման եղանակով առաջին անգամ իրականացվել է ՀՀ ԳԱԱ ՔՖԻ-ում: Ստացվել է կիրառական արժեք
ունեցող բինար և բարդ հիդրիդների մեծ տեսականի: Առաջարկվել են անցումային մետաղների և դրանց
համաձուլվածքների մի շարք հիդրիդների ստացման նոր մոտեցումներ: Առաջին անգամ ցույց է տրվել
մետաղների համաձուլվածքների պինդ ֆազային ստացման հնարավորությունը ջրածնով խթանման միջոցով,
որը ստացել է “հիդրիդային ցիկլ” անվանումը (Ս.Կ. Դոլուխանյան):
ՀՀ ԳԱԱ ՔՖԻ-ն սերտ համագործակցում է ՀՀ առաջատար համալսարանների. Երևանի պետական
համալսարանի (ԵՊՀ), Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի (ՀԱՊՀ), Ռուս-հայկական
(սլավոնական) համալսարանի, Հայաստանի պետական մանկավարժական համալսարանի (ՀՊՄՀ), ինչպես
նաև այլ հետազոտական և գիտա-արտադրական կազմակերպությունների հետ: Ինստիտուտի առաջատար
գիտնականները դասավանդում են նշված համալսարաններում, իսկ այդ բուհերի շատ ուսանողներ
ներգրավված են ինստիտուտի գիտահետազոտական աշխատանքներում: Շնորհիվ այդպիսի
համագործակցության ինստիտուտը հնարավորություն է ստանում լուծելու իր կարևորագույն
հիմնահարցերից մեկը՝ գիտական կադրերի համալրումը երիտասարդ մասնագետներով:

Ինստիտուտը մշտապես պատրաստում է բարձր որոկավորում ունեցող գիտական կադրեր, որոնցից շատերը
ներկայումս աշխատում են տարբեր հետազոտական, ուսումնական և բիզնես կազմակերպություններում
ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ երկրի սահմաններից դուրս: Անցած 60 տարիների ընթացքում
ինստիտուտի գիտնականնեից տասներկուսը դարձել են գիտության դոկտորներ, այդ թվում ՀՀ ԳԱԱ երեք
ակադեմիկոս և մեկ թղթակից անդամ, իսկ ութսունից ավելին՝ գիտության թեկնածուներ: Նեկայումս
ինստիտուտի գիտական հետազոտությունները քիմիական ֆիզիկայի. տարրական ռեակցիաների, այրման
պրոցեսների, կատալիզի, նյութագիտության, էկոքիմիայի և այլ բնագավառներում տարվում են վեց
լաբորատորիաներում և ութ գիտական խմբերում, որոնցում ներգրավված են 81 գիտաշխատողներ:
ՀՀ ԳԱԱ ՔՖԻ-ի ավելի քան քսան նախկին գիտաշխատողներ նեկայումս աշխատում են ԱՄՆ,
Ռուսաստանի, Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Կորեայի Հանրապետության, Կանադայի, Ֆինլանդիայի գիտական
կենտրոններում և ընկերություններում:

Այլ գիտական կազմակերպությունների ու երկրների գործընկերների հետ համատեղ ՀՀ ԳԱԱ ՔՖԻ-ի
գիտնականները հրատարակել են 17 մենագրություն (-ը՝ անգլերենով), ավելի քան 1500 հոդված, մեկ
ԽՍՀՄ հայտնագործություն (թիվ 338, 1987թ., Լ.Ա. Թավադյան), ստացվել է 9 պատենտ (Հայաստանի՝
6, Ռուսաստանի՝ 1, Ֆրանսիայի՝ 1, Եվրասիական՝ 1), 77 հեղինակային իրավունք (ԽՍՀՄ՝ 70,
Հայաստանի՝ 7), իրանացվել է ավելի քան 20 միջազգային դրամաշնորհ (ՄԳՏԿ՝ 3, INTAS՝ 2,
COPERNICUS՝ 1, CNRS՝ 1, CRDF՝ 1, NFSAT-CRDF՝ 3, ANSEF՝ 4, “Ֆիլիպ Մորրիս
Ինտերնեյշնլ”՝ 2 և այլն): ՀՀ տարածքում ինստիտուտը կազմակերպել է քսան միջազգային
գիտաժողով և սեմինար:
ՀՀ գիտության կոմիտեի ֆինանսավորմամբ 2011-2018թթ. մշակվել են տեխնոլոգիաներ և կազմակերպվել
է ակտիվ թթվածնի հիմքով բարձր արդյունավետությամբ և էկոլոգիապես մաքուր “Բիօքսիլ-2” ախտահանիչի
և “ԼԱ-2” ժանգի փոխարկիչի փորձնական արտադրություններ:
ՀՀ ԳԱԱ ՔՖԻ-ն սերտ համագործակցություն է պահպանում Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի,
Ֆրանսիայի, Իսպանիայի, Չինաստանի, Բելառուսի, Էստոնիայի, Կորեայի Հանրապետության, Արաբական
միացյալ էմիրությունների գիտական կենտրոնների ու կազմակերպությունների հետ: